آيا قاتلين پاتريس لومومبا محاکمه خواهند شد؟

ژرار سئورت، مامور نظامي بلژيک مي گويد او و همکارش پس از قطعه قطعه کردن جسد پاتريس لومومبا رهبر جنبش ملي و اولين صدراعظم قانوني جمهوري دموکراتيک کانگو و دو وزير وفادارش را در اسيد سولفوريک انداختند و بقاياي اجساد را هم در آتش سوختاندند.


ژرار سئورت، مامور نظامي بلژيک مي گويد او و همکارش پس از قطعه قطعه کردن جسد پاتريس لومومبا رهبر جنبش ملي و اولين صدراعظم قانوني جمهوري دموکراتيک کانگو و دو وزير وفادارش را در اسيد سولفوريک انداختند و بقاياي اجساد را هم در آتش سوختاندند.
جزئيات نقشه ترور، نحوه اعدام و ناپديد کردن پاتريس لومومبا براي سالها به عنوان يک راز سياسي باقي مانده بود.
در چند سال گذشته، پژوهش هاي جديد و مدارک فاش شده از سازمان هاي اطلاعاتي آمريکا و بلژيک چگونگي ساقط شدن نخستين دولت قانوني کانگو و اعدام لومومبا در 17 جنوري سال 1961 را برملا کرده است.
انتشار اين مدارک و اظهارات شخصي افسران نظامي بلژيک و سازمان مرکزي اطلاعات آمريکا (سيا) در يک دهه گذشته به محققان اجازه داده است از سقوط دولت لومومبا تنها 67 روز پس از به قدرت رسيدن رمزگشايي کنند تا جايي که لودو ويته (Ludo De Witte) برجسته ترين نويسنده بلژيکي در اين زمينه، قتل پاتريس لومومبا را " بزرگترين ترور سياسي قرن بيستم" ناميده است.

لومومبا: از آب جو فروشي تا نخست وزيري

بي بي سي : تنها دو سال پيش از آنکه پاتريس لومومبا به عنوان رهبر جنبش ملي کانگو انتخاب شود، کارمندي ساده در اداره پست بود. پس از آن وي به عنوان مبلغ دوره ‌گرد در يک شرکت آب جوفروشي استخدام شد و همين شغل زمينه سفر او به نقاط مختلف کنگو و گفتگو با مردم را فراهم کرد.
لومومبا در فاصله سالهاي 1956 تا 1960 دو بار به زندان افتاد. بار نخست به اتهام اختلاس مالي که خودش معتقد بود انگيزه سياسي پشت آن بوده و بار دوم مستقيما به علت فعاليت هاي سياسي اش براي استقلال کانگو از مستعمرگي پادشاهي بلژيک.
به زندان افتادن پاتريس لومومبا احتمالا نقش بسيار مهمي در شکل گيري افکار سياسي و تندگرايي او نسبت به دخالت آمريکا و بلژيک در امور کانگو داشت.
او در سال 1958 به عنوان رهبر جنبش ملي کانگو انتخاب شد. جنبشي که تحت نظر لومومباي جوان توانست از سطوح اختلافات قومي و قبيله اي در نقاط مختلف کانگو فراتر رود و روحيه اتحاد ملي براي استقلال طلبي را در ميان ميليونها نفر از مردم اين کشور زنده کند.

سخنراني روز استقلال؛ روز نخست کانگو، روز آخر لومومبا

مراسم روز استقلال کنگو از پادشاهي بلژيک در سي ام جون سال 1960 برگزار شد. لومومبا که حزب او در انتخابات پارلماني برنده شده بود، چند روز پيش از جشن استقلال به عنوان نخستين نخست وزير قانوني کنگو انتخاب شده بود اما به خاطر مواضع تند سياسي اش، نام او از فهرست سخنرانان مراسم روز استقلال حذف شده بود.
با اين حال، لومومبا به توصيه دوست و مشاورش، ژان ون ليرد (Jean Van Leirde) که يک بلژيکي آزاديخواه بود، بدون هماهنگي به پشت تريبون رفت و سخنراني کرد. برخلاف سخنرانان ديگر که به نوعي استقلال کانگو را از "الطاف" پادشاهي بلژيک برمي شمردند، لومومبا در اظهاراتي جنجالي به "ظلم و جور و چپاولي" که مدعي بود در دوران مستعمره بودن کشورش بر مردم کانگو گذشته بود، اشاره کرد و احساسات حاضران و مردمي که از طريق راديو به سخنانش گوش مي دادند را برانگيخت.
ژان ون ليرد، دوست و مشاور نزديک لومومبا، سالها بعد به بي‌بي‌سي درباره اين سخنراني گفت: "پادشاه (بلژيک) از اين سخنان برآشفت. مقام هاي بلژيک از آن لحظه به بعد از لومومبا قطع اميد کردند. مردم کانگو مي گفتند اين سخنراني بود که سر لومومبا را عاقبت بر باد داد."


کابينه 67 روزه؛ هرج و مرج در کانگو

دولت پاتريس لومومبا روز 24 جون سال 1960 آغاز به کار کرد و از همان ابتدا مخالفت هاي نخست وزير با مقام هاي بلژيکي به مجادله هاي پي در پي ميان او و مستشاران بلژيکي انجاميد که همچنان بر استخراج و صادرات منابع معدني سرشار کانگو از استان کاتانگا (Katanga) در جنوب اين کشور نظارت مي کردند.
همزمان سازمان نيافته بودن دولت مرکزي و ارتش ملي کانگو خيلي زود کشور را با هرج و مرجي گسترده روبرو کرد.
در جنوب، يکي از دشمنان قسم خورده لومومبا به نام موسي چمبه، استان کاتانگا را مستقل از دولت مرکزي اعلام کرد و خود را رئيس جمهور اين بخش از کشور ناميد. استان کاتانگا که از معادن غني مس، اورانيوم و طلا برخوردار بود براي سالها قطب اصلي درآمد و ثروت پادشاهي بلژيک و تامين کننده اورانيوم براي برنامه هاي اتمي واشنگتن به شمار مي رفت. بدون کاتانگا کانگو در رديف ممالک فقير آفريقا به شمار مي رفت.
آنطور که داکتر جرج زانگولا، استاد تاريخ آفريقا در دانشگاه کاروليناي شمالي در گفتگو با بي‌بي‌سي فارسي اشاره مي کند، معادن جنوب و شرق کنگو و نيروي انساني اين کشور حتي پيش از سالهاي منتهي به معاهده برلين در سال 1884، از منابع اصلي ثروت براي بروکسل محسوب مي شد.


به گفته اين استاد دانشگاه، علاوه بر بلژيک، در دهه هاي مياني قرن بيستم و در جريان جنگ جهاني دوم و سالهاي جنگ سرد، اورانيوم کانگو براي آمريکا جنبه حياتي داشت؛ به طوري که اورانيوم به کار گرفته شده در بمب هاي اتمي رها شده بر هيروشيما و ناکازاکي از معادن اورانيوم کانگو استخراج شده بودند.

اخراج بلژيکي ها و 'لومومباويچ'

در همان ماههاي نخست پس از استقلال، نخست وزير جوان کانگو که از نفوذ دولت بلژيک در کاتانگا آگاه بود، دستور اخراج ديپلمات هاي بلژيکي را صادر کرد و مستشاران نظامي بلژيکي را خلع يد کرد. اما فرمان لومومبا توسط مقام هاي بلژيکي که پشتيبان موسي چمبه در کاتانگا بودند، ناديده گرفته شد.
پاتريس لومومبا همچنين از سازمان ملل متحد درخواست کرد که براي نظارت بر اوضاع، نيروهاي حافظ صلح خودرا به کانگو اعزام کند. اگر چه ژنرال ايندارجيت رايکه (Indarjit Rikye) فرمانده وقت نيروهاي حافظ صلح سازمان ملل در کنگو بعدها به بي بي سي گفت که با وجود اعزام او و نيروهايش به کانگو بلژيکي ها عملا اجازه هيچگونه دخالتي به آنها نمي دادند.
لومومبا که کم کم از برقراري نظم در کشور با کمک سازمان ملل متحد نااميد شده بود اين بار از مسکو (پايتخت اتحاد جماهير شوروي در آن زمان) درخواست کمک کرد. درخواستي که براي آمريکا و متحدانش عبور لومومبا از خط قرمز محسوب مي شد.
در اوج سالهاي جنگ سرد ميان شوروي کمونيستي و آمريکا، تمايل لومومبا به برقراري ارتباط با مسکو، گناهي نابخشودني محسوب مي شد؛ به طوري که سفير آمريکا در کانگو حتي نام نخست وزير را در مکاتباتش به "لومومباويچ" تغيير داد که طعنه‌اي به تمايلات چپ گرايانه پاتريس لومومبا محسوب مي شد.

کريم دندان زهرآلود و حصر خانگي لومومبا

لورنس دولين (Lawrence R. Devlin) رئيس دفتر سازمان مرکزي اطلاعات آمريکا (سي.آي.اِي) که سالها در آفريقا مشغول به فعاليت بود و در هنگام آشوب هاي پس از استقلال کانگو پايتخت اين کشور حضور داشت، در کتاب خاطرات خود آورده است: "به محض ورودش او را شناختم. اما وقتي از نقشه ترور لومومبا سخن گفت خشکم زد و بي درنگ مخالفت کردم."
اشاره آقاي دولين به ماموريتي است که داکتر سيدني گاتليب (Sindney Gottlieb) مدير فني سازمان سيا در آن زمان تدارک ديده بود.
بنابر گزارشهايي که در سال 2000 منتشر شد، دوايت آيزنهاور (Dwight Eisenhower) سي و چهارمين رئيس جمهوري آمريکا، با حذف فيزيکي پاتريس لومومبا توسط سازمان سيا موافقت کرده بود. بر همين اساس دکتر گاتليب که به خاطر فعاليت هايش روي نقش داروهايي چون ال.آس.دي در ارتش امريکا شهرت داشت، يک تيوب کريم دندان حاوي زهر را تهيه کرده بود و ماموريت لورنس دولين اين بود که راه اين کريم دندان زهرآلود را به خانه نخست وزير کانگو باز کند. ماموريتي که آقاي دولين از انجام آن سرباز زد و کريم دندان مرگ آلود هم پس از پايان تاريخ مصرف از بسترآبهاي رودخانه کانگو سر درآورد.
اما چند هفته بعد، تلاش ناموفق آمريکا براي ترور پاتريس لومومبا با جديت مستشاران بلژيکي و دشمنان داخلي نخست وزير بالاخره به نتيجه رسيد.
شصت و هفت روز پس از آغاز به کار دولت مرکزي، جوزف کازاوبو (Joseph Kasavubu) رئيس جمهوري وقت کانگو طي دستوري نخست وزير را از مقامش عزل کرد. تصميمي که لومومبا آن را برنتافت و در پاسخ به آن با مراجعه به پارلمان کانگو سعي کرد رئيس جمهوري را از قدرت خلع کند. تلاشي که عاقبت با يک کودتا به سقوط هر دو نفر و به حصر خانگي لومومبا در مقر نخست وزيري انجاميد.

کودتا و فرار از محاصره

در چهاردهم سپتامبر 1960، ژنرال جوزف موبوتو (Joseph-Desiré Mobutu) با کودتا کنترل لئوپولدويل (اکنون کينشاسا - پايتخت) را در اختيار گرفت و نخست وزير و رئيس جمهور را از قدرت ساقط کرد.
لومومبا که در مقر نخست وزيري محبوس شده بود توانست به کمک خدمتکارانش شبانه از محاصره خارج و به سوي استنلي‌ويل (در شمال شرق) روانه شود تا شايد در آنجا به کمک هوادارانش دوباره بتواند قدرت را در دست بگيرد. اما نيروهاي ژنرال موبوتو او را در حاشيه رودخانه سانکورو متوقف کردند.
به گفته ايندارجيت رايکه، فرمانده نيروهاي وقت سازمان ملل متحد در کنگو لومومبا در حالي که "موهايش بهم ريخته بود و عينک بر چشم نداشت" به پايتخت بازگردانده شد و در مقابل چشم روزنامه نگاران و ماموران سازمان ملل متحد و "در حالي که در عقب يک وانت زنجير شده بود با حالتي خوار وخفيف" به بازداشتگاه منتقل شد.

پاتريس لومومبا پس از بازداشت و بازگشت به لئوپولدويل (کينشاسا) با دستاني بسته در عقب وانت ارتش کانگو که تحت فرماندهي ژنرال موبوتو کودتاي 1960 را ترتيب داد.

مدارکي که در سالهاي اخير افشا شده نشان مي دهد وزير امور آفريقاي بلژيک در پانزدهم جنوري سال 1961 خواهان تحويل لومومبا به بزرگترين دشمن اش يعني موسي چمبه شده بود. سرانجام در هفدهم جون سال 1961 پاتريس لومومبا و دو نفر از وزراي کابينه اش که به همراه او دستگير شده بودند به شهر اليزابت ويل، مرکز استان کاتانگا انتقال داده شدند.
ژنرال چمبه که پيش تر با اعلام استقلال کاتانگا خود را رئيس جمهور اين منطقه معرفي کرده بود، ساعاتي بعد دستور داد که لومومبا و جوزف اوکيتو (Joseph Okito) و مائوريس امپالو (Maurice Mpolo) دو وزير کابينه او را به اعماق جنگل ببرند.
دقايقي بعد جوخه اعدام تحت امر افسران بلژيکي و در حضور "رئيس جمهور چمبه"، پاتريس لومومبا و همراهانش را به رگبار بستند و جسد آنها را دفن کردند.

نقش قبر و سوزاندن با اسيد سولفوريک

ژرار سئورت (Gerard Soerte) افسر نظامي بلژيکي مي گويد وزير کشور کاتانگا تماس گرفت و گفت: "شما کشته ايد، شما هم جسد را سر به نيست کنيد. براي من مهم نيست که چگونه اين کار را مي کنيد."
آقاي سئورت و يکي از همکارانش اجساد لومومبا و دو وزير ديگر کابينه اش را از زير خاک بيرون کشيدند و پس از قطعه قطعه کردن آنها با استفاده از اسيد سولفوريکي که از معادن نزديک بدست آورده بودند، شروع به سوزاندن اعضاي مثله شده در اسيد کردند.
"دو روز آنجا بوديم. کارهايي کرديم که حيوان هم چنين نمي کند. براي همين هم تا خرخره مشروب نوشيده بوديم تا زياد متوجه آنچه انجام مي دهيم نباشيم."

عذرخواهي بلژيک از مردم کانگو

پس از آشکار شدن اسناد چگونگي اعدام و سقوط پاتريس لومومبا، دولت بلژيک در فبروري سال 2002 از مردم کانگو رسما عذرخواهي کرد. اگر چه آن طور که جورج زانگولا، استاد تاريخ آفريقا در دانشگاه کاروليناي شمالي مي گويد با وجود انتشار اسنادي در سالهاي 2000 و 2006 که از نقشه ترور آمريکا و تلاش براي حذف فيزيکي پاتريس لومومبا به دستور دوايت آيزنهاور، رئيس جمهوري وقت خبر مي داد "دولت آمريکا هيچگاه بابت دخالت در امور کنگو و همکاري در سرنگوني و ترور لومومبا عذرخواهي نکرده است."
به گفته اين استاد دانشگاه، سقوط نخستين دولت قانوني کنگو پس از استقلال از بلژيک آثار منفي بسياري بر تاريخ نيم قرن گذشته اين کشور آفريقايي داشته است.
اختلافات قبيله اي و جنگ هاي داخلي و منطقه اي کانگو در نيم قرن گذشته همواره ادامه داشته است. کميته بين المللي نجات (IRC) در سال 2008اعلام کردکه مجموع تلفات انساني جنگ هاي داخل کانگو در حد فاصل سالهاي 1996 تا 2003 به بيش از پنج ميليون و 400 هزار نفر مي رسد. اين کميته بين المللي، درگيري هاي کانگو را "خونبارترين جنگ" پس از جنگ جهاني دوم ناميده است.
حدود يک ماه پيش (13 دسامبر) دادگاهي در بلژيک با تحقيق دوباره در مورد 12 نفر از مسئولان مستقيم اعدام پاتريس لومومبا موافقت کرد. اين تصميم در پي آن گرفته شد که گاي لومومبا (Guy-Patrice Lumumba) با تشکيل پرونده اي خواهان تحقيق در مورد مشخصات عاملان مستقيم قتل پدرش شده است.